Jak wyjaśniono w tekście Problem świadomości, świadomość można opisać jako stan posiadania doświadczeń. Stan świadomości lub stan umysłowy to sytuacja, w której czegoś doświadczamy, np. bodźców zmysłowych, myśli, emocji, itp.
Samoświadomość, szczególna forma świadomości, to szerokie pojęcie, które jest używane do opisu różnych rodzajów świadomości danej istoty i jej doświadczeń. Sposób rozumienia tego pojęcie zależy od tego, jak definiujemy samoświadomość. Niektóre z najpowszechniej używanych definicji są przedstawione poniżej.1
Trzy pierwsze rodzaje samoświadomości są czasami określane jako przedrefleksyjne, a ostatnie pięć jako refleksyjne. Przedrefleksyjna samoświadomość oznacza doświadczanie tylko własnego istnienia. Refleksyjna samoświadomość oznacza świadomość tego, że jest się świadomym. Istota zdolna do refleksyjnej samoświadomości może nie wykorzystywać tej zdolności i funkcjonować na poziomie przedrefleksyjnej samoświadomości.2
Według niektórych poglądów, istoty które są świadome muszą zdawać sobie sprawę z posiadania tej świadomości i te dwa zagadnienia są ściśle ze sobą związane. Argumentuje się to mówiąc, że wszelkim doświadczeniom musi towarzyszyć świadomość faktu, że są one nasze. Zgodnie z tym argumentem -chociaż możemy dokonać logicznego rozróżnienia między tym co to znaczy być jedynie świadomym, a tym, co to znaczy być samoświadomym- w praktyce rozróżnienie to znika, i stąd wszystkie istoty świadome są również samoświadome.3
Obrona tego poglądu zależy od tego, jak definiujemy samoświadomość. Wiele zwierząt jest samoświadomych, ponieważ, ściśle mówiąc, istota u której rozwinęła się najbardziej podstawowa forma samoświadomości jest już na pewien sposób świadoma własnego istnienia, a także dlatego, że wiele zwierząt jest wyraźnie świadomych istnienia swojego ciała i swoich doświadczeń. Mimo to jest możliwe istnienie istot świadomych, ale nie samoświadomych.
Ważne jest aby pamiętać, że kiedy analizujemy które istoty mogą doznać krzywdy lub korzyści, jedyne co należy brać pod uwagę to ich świadomość. Jeśli można być świadomym i jednocześnie nie być samoświadomym, wtedy samoświadomość pozostaje bez znaczenia dla rozważań czy jakaś istota może doznać krzywdy lub korzyści, ale może mieć wpływ na sposób w jaki można ją skrzywdzić. Samoświadomość, w taki czy inny sposób, wiąże się z byciem świadomym własnego istnienia i różni się od bycia jedynie świadomym.
Antony, M. V. (2001) „Is ‘consciousness’ ambiguous?”, Journal of Consciousness Studies, 8 (2), s. 19-44.
Armstrong, D. M. (1981) „What is consciousness?”, in Armstrong, D. M. (ed.) The nature of mind and other essays, Ithaca: Cornell University Press, s. 55-67.
Bayne, T. (2004) „Self-consciousness and the unity of consciousness”, The Monist, 87, s. 219-236.
Block, N. (1995) „On a confusion about a function of consciousness”, Behavioral and Brain Sciences, 18, s. 227-247.
Bermúdez, J. L. (1998) The paradox of self-consciousness, Cambridge: MIT Press.
Cheney, D. L. & Seyfarth, R. M. (2008) Baboon metaphysics: The evolution of a social mind, Chicago: University of Chicago Press, s. 205.
Gallagher, S. (2000) „Philosophical conceptions of the self: Implications for cognitive science”, Trends in Cognitive Sciences, 4, s. 14-21.
Gallagher, S. (2005) How the body shapes the mind, Oxford: Oxford University Press.
Gennaro, R. (1995) Consciousness and self-consciousness: A defense of the higher-order thought theory of consciousness, Amsterdam: John Benjamins.
Jeannerod, M. (1997) The cognitive neuroscience of action, Oxford: Blackwell.
Lycan, W. G. (1987) Consciousness, Cambridge: MIT Press.
Morin, A. (2006) „Levels of consciousness and self-awareness: A comparison and integration of various neurocognitive views”, Consciousness and Cognition, 15, s. 358-371.
Morsella, E.; Bargh, J. A. & Gollwitzer, P. M. (eds.) (2009) Oxford handbook of human action, New York: Oxford University Press.
Panksepp, J. & Northoff, G. (2009) „The trans-species core SELF: The emergence of active cultural and neuro-ecological agents through self-related processing within subcortical-cortical midline networks”, Consciousness and Cognition, 18, s. 193-215.
Philippi, C. L. (2011) „The dynamic self: Exploring the critical role of the default mode network in self-referential processing”, PhD dissertation, Iowa: University of Iowa.
Roessler, J. & Eilan, N. (eds.) (2003) Agency and self-awareness, New York: Oxford University Press.
Stephens, G. L. & Graham, G. (2000) When self-consciousness breaks: Alien voices and inserted thoughts, Cambridge: MIT Press.
1 Więcej na ten temat w: Antony, M. V. (2002) „Concepts of consciousness, kinds of consciousness, meanings of ‘consciousness’”, Philosophical Studies, 109, s. 1-16. Ben-Artzi, E.; Mikulincer, M. & Glaubman, H. (1995) „The multifaceted nature of self-consciousness: Conceptualization, measurement, and consequences”, Imagination, Cognition and Personality, 15, s. 17-43.
2 Legrand, D. (2006) „The bodily self: The sensori-motor roots of pre-reflective self-consciousness”, Phenomenology and the Cognitive Sciences, 5, s. 89-118.
3 Ten pogląd był broniony, np. przez Davidson, D. (1982) „Rational animals”, Dialectica, 36, s. 317-327. Jest on używany do obrony szowinizmu gatunkowego, ale, jak ukazano powyżej, mamy podstawy, aby sądzić, że nie jest on poprawny.