స్పృహ గల జీవులు అని వేటిని అంటారు ?

ఒక జీవి స్పృ హతో ఉం దా లేదా అనే విషయాన్ని పరిగణనలోకి తీసు కోవడానికి మనకు ఉన్న ప్రమాణాలను బట్టి, సకశేరు కాలు మరియు పెద్ద సం ఖ్య లో అకశేరు కాలు స్పృ హతో ఉన్నా యని నిర్ధారిం చడం సహేతు కమైనది. కేం ద్ర అవయవం (ప్రాథమికం గా మెదడు) కొం త అభివృద్ధిని కలిగి ఉన్న కేంద్రీకృత నాడీ వ్యవస్థను కలిగి ఉన్న జంతువులలో స్పష్టమైన సందర్భాలు ఉన్నాయి. అయినప్పటికీ, కేంద్రీకృత నాడీ వ్యవస్థలను కలిగి ఉన్న అనేక జంతువులు ఉన్నాయి, వాటి కేంద్ర అవయవం పూర్తిగా అభివృద్ధి చెందలేదు. ఈ సందర్భాలలో అవి స్పృహలో ఉన్నాయా లేదా అనే సందేహం తలెత్తవచ్చు . కారణం ఏమిటంటే, స్పృహతో ఉండాలంటే, నాడీ వ్యవస్థను ఒక నిర్దిష్ట మార్గంలో నిర్వహించడం అవసరం అయితే, అక్కడకు దారితీసే పరిణామ మార్గం తప్పనిసరిగా దాని మునుపటి దశలలో, లేకుండా నాడీ వ్యవస్థ ఉనికి ద్వారా తప్పనిసరిగా వెళుతుంది. ఏదైనా కేంద్రీకరణ, మరియు ఆ తర్వాత నాడీ వ్యవస్థ ద్వారా కేంద్రీకృతం కావడం ప్రారంభమవుతుంది, కానీ స్పృహకు మద్దతు ఇవ్వడానికి సరిపోదు . మొదట, నాడీవ్యవస్థ చాలా సరళమైన నాడీ గాంగ్లియాతో కనిష్టంగా కేంద్రీకృతమవుతుంది, తర్వా త, మరింత సంక్లిష్టమైన గాంగ్లియాతో ఉంటుంది. ఏదో ఒక సమయం లో, స్పృహ యొక్క దృగ్విషయం కనిపించే వరకు నాడీ వ్యవస్థలు మరింత క్లిష్టంగా మారతాయి. పరిణామ మార్గంలో, స్పృహను కలిగించని కొన్ని తక్కువ కేంద్రీకృత నాడీ వ్యవస్థలు ఉన్న దశలు ఉండవచ్చు .

స్పృహకు దారితీయని కనిష్టంగా కేంద్రీకృత నాడీ వ్యవస్థలు ఉన్న జంతువులు ప్రస్తుతం ఉన్నాయో లేదో మనకు పూర్తిగా తెలియదు. ప్రస్తుతం ఉన్న అన్ని కేంద్రీకృత నాడీ వ్యవస్థలు స్పృహను హోస్ట్ చేయడానికి తగినంతగా కేంద్రీకృతమై ఉండవచ్చు. ఇంటర్మీడియట్ దశలో ఉన్నవన్నీ , అంటే స్పృహకు దారితీయని కనిష్ట కేంద్రీకృత నాడీ వ్యవస్థలను కలిగి ఉన్నవి ఇప్పటికే అంతరించిపోయినట్లయితే ఇది జరుగుతుంది. ఈ సమయం లో ఈ ప్రశ్నకు మన వద్ద సమాధానం లేదు .

సకశేరుకాలు మరియు అనేక అకశేరుకాలు స్పృహ కలిగి ఉంటాయి

స్పృహతో ఉన్న జంతువులలో, మానవులు మరియు అకశేరుకాలు (ఆక్టోపస్లు మరియు స్క్విడ్లు వంటివి) వంటి అకశేరుకాలతో స్పృహ కలిగి ఉన్నాయని నిశ్చయం తోఉండవచ్చు .ఎందుకంటే అవి భావానికి సంబంధించిన ప్రమాణాలను సంతృప్తిపరుస్తాయి. అదనంగా, ఆర్థ్రోపోడ్స్ (కీటకాలు, అరాక్నిడ్లు మరియు క్రస్టేసియన్ లు) వంటి ఇతర జంతువులు కూడా స్పృహతో ఉన్నాయని అనుకోవడానికి మనకు బలమైన కారణాలు కూడా ఉన్నాయి. ఈ జంతువుల శరీరధర్మ శాస్త్రం స్పృహను కలిగించడానికి సరిపోయే విధంగా నిర్వహించబడుతుంది మరియు వాటి ప్రవర్తన కూడా దీనికి మద్దతు నిస్తుంది.¹

బివాల్వ్ మొలస్క్ ల వంటి ఇతర జంతు వులకు సంబంధించి స్పృహ విషియం లో ఒక నిశ్చయానికి రావడానికి మునుపటి సందర్భాలలో మనకు ఉన్నంత బలమైన కారణాలు లేవు.² ఏది ఏమైనప్పటికీ, స్పృహ యొక్క ఆధారాన్ని నిర్ణయించడంలో ఉన్న సమస్యలను దృష్టిలో ఉంచుకుని ,అవి తెలివిగా ఉండే అవకాశాన్ని పూర్తిగా తోసిపుచ్చలేము. .

ఈ రెండు సమూహాలలో వరుసగా నాడీ వ్యవస్థ పనిచేయ విధానం బట్టి జంతువులకు సంబంధించిన కొన్ని ఉదాహరణలు క్రిందన ఇస్తున్నాం.

 కీటకాలు మరియు ఇతర ఆర్థ్రో పోడ్స్

కీటకాలు, అరాక్నిడ్ లు మరియు ఇతర ఆర్థ్రోపోడ్లు వంటి జంతువులు అవగాహన కలిగి ఉన్నాయా, లేదా అనేది వివాదాస్పద అంశం.³

కీటకాల విషయంలో హోమోలజీ ద్వారా జరిగిన పరిశోధనలను పరిగణం లోకి తీసుకోవచ్చు . హోమోలజీ ప్రకారం కీటకాలు కేంద్రీకృత నాడీ వ్యవస్థను కలిగి ఉంటాయి, ఇవి గాంగ్లియా ఉనికి కారణంగా మాత్రమే కాకుండా, వాస్తవానికి మెదడును కలిగి ఉంటాయి. అయినప్పటికీ, ఇది చాలా సులభమైన మరియు చిన్న మెదడు అని గమనించాలి. అందు వల్ల, కీటకాల శరీరధర్మ శాస్త్రాన్ని మాత్రమే పరిగణనలోకి తీసుకుంటే అవి స్పృహలో ఉన్నాయా లేదా అని నిర్ధారించడానికి సరిపోదు. ఇది కాకుండా, కొన్ని కీటకాల ప్రవర్తన చాలా సులభంగా అర్టుమవుతుంది. అయితే చాలా వరకు కీటకాలు చాలా సంక్లిష్టమైన ప్రవర్తనను కలిగి ఉంటారు. దీనికి స్పష్టమైన ఉదాహరణ తేనెటీగలు. వారి ప్రఖ్యాత వాగిల్ డ్యా న్స్ తో సహా వారి ప్రవర్తన, అవి నిజంగా అను భవాలు కలిగిన జీవులని, అంటే అవి స్పృహతో ఉన్నాయని భావించేలా చేస్తుంది.⁴ తేనెటీగలతో సమానమైన శారీరక నిర్మాణాన్ని కలిగి ఉన్న ఇతర కీటకాలు ఉన్నాయి కానీ దోమల వంటివి చాలా సరళమైన ప్రవర్తనలను మాత్రమే ప్రదర్శిస్తాయి. వాటి నాడీ వ్యవస్థల సారూప్యత కారణంగా, తేనెటీగలు స్పృహతో ఉంటే, అవి కూడా స్పృహతో ఉన్నాయని మనం నమ్మవచ్చు. అయితే ఇది స్వయంచాలకంగా అనుసరించబడదని మనం గుర్తుంచుకోవాలి. ప్రస్తుతం ఉన్న జంతువులలో కీటకాలు చాలా ఎక్కువ తరగతి అనే వాస్తవాన్ని మనం కోల్పోకూడదు. ఈ కారణంగా వాటిలో కొన్ని తేడాలు ఉన్నాయి.

కీటకాల మధ్య ఈ ఎక్కువ వైవిధ్యం కారణంగా, తేనెటీగలు (లేదా, సాధారణంగా, హైమెనోప్టెరాన్స్ , తేనెటీగలు చెందిన మరియు కందిరీగలు మరియు చీమలను కలిగి ఉన్న కీటకాల క్రమం) స్పృహలో ఉన్నాయని చెప్పడానికి భిన్నమైన ప్రతిస్పందన ఉండవచ్చు. అయితే ఇతర కీటకాలు అలా ఉండవు. లేదా, బహుశా అన్ని కీటకాలు స్పృహలో ఉన్నప్పటికీ, తేనెటీగలు మరింత స్పష్టం గా భావాలను అనుభూతి చెందగలవు. కొన్ని కీటకాలు మాత్రమే చైతన్యవంతంగా ఉండటం కంటే ఇది ఎక్కువగా కనిపిస్తుంది. కీటకాల ప్రవర్తనలో తేడాలు ముఖ్య మైనవి అయినప్పటికీ, వాటి శరీరధర్మాల మధ్య వ్యత్యాసాలు అంత ముఖ్య మైనవి కావు, వాటిలో కొన్ని మాత్రమే స్పృహ కలవి అని నిర్ధారించడానికి దారి తీస్తుంది.

వాస్తవానికి, భిన్నమైన తార్కికం కూడా సాధ్యమే. కేవలం సాధారణ ప్రవర్తనలను మాత్రమే ప్రదర్శించే జీవులు వివేకంతో ఉండలేవని మనం అనుకోవచ్చు . ఇక్కడ నుండి, ఈ జంతువుల నాడీ వ్యవస్థల నిర్మాణం స్పృహ కనిపించడానికి (దాని కేంద్రీకరణ ఉన్నప్పటికీ) తగినంత సంక్లిష్టంగా ఉండదని మనము నిర్ధారించగలము. అందువల్ల, వాటి నాడీ వ్యవస్థలు సాధారణ ప్రవర్తనలను మాత్రమే ప్రదర్శించే జంతువుల మాదిరిగానే ఉంటాయి కాబట్టి తేనెటీగలు వంటి కీటకాలు నిజంగా స్పృహలో ఉండవు, ఎందుకంటే వాటికి అవసరమైన నాడీ నిర్మాణం ఉండదు. స్పృహ ఉనికిని సూచించని యంత్రాంగాల ద్వా రా తేనెటీగల వలె సంక్లిష్టమైన ప్రవర్తనలు కూడా సంభవించవచ్చని మనం ఒక నిర్ధారణకు వచ్చాము. అయితే ఈ వివరణ మును పటి కంటే తక్కువ ఆమోదయోగ్య మైనదిగా అనిపిస్తుంది (అన్ని కీటకాల యొక్క నాడీ వ్యవస్థలు తగినం తగా సమానంగా ఉంటాయి, కొన్ని కీటకాలు స్పృహతో ఉంటే, అవి అన్నీ ఉండాలి). ఒక జీవి స్పృహలో ఉండవచ్చు మరియు సాపేక్షంగా సరళమైన ప్రవర్తనను ప్రదర్శిస్తుంది. అయినప్పటికీ, అపస్మారక జీవి సంక్లిష్టమైన ప్రవర్తనను ప్రదర్శిం చడం అసలు అసంభవం..⁵

అదే పంథాలో కీటకాల మధ్య సహజ ఓపియేట్ (నొప్పిగ్రాహకాలు)ల ఉనికి వంటి ఇతర ప్రమాణాలను మనం పరిగణించవచ్చు. ఇది ఈ జంతువులు తెలివిగలవనే వాదనను బలపరుస్తుంది.

అరాక్నిడ్ ల వంటి ఇతర ఆర్థ్రోపోడ్ ల విషయంలో, కీటకాల విషయంలో మన నిర్ధారణలను వర్తింపజేయడానికి మనము పరిణామతర్కాన్ని ఆమోదించలేము, అవి దగ్గరి సంబంధం కలిగి ఉండవు. అయినప్పటికీ, మనము హోమోలజీ నుండి ఒక వాదనను అను సరించవచ్చు . కీటకాల నాడీ నిర్మాణాలు అరాక్నిడ్ల కంటే చాలా క్లిష్టమైనవి కావు. అదనంగా, అరాక్నిడ్ల ప్రవర్తన అనేక కీటకాల నుండి చాలా భిన్నంగా లేదు. కాబట్టి, కీటకాలు చురుకైనవి అయితే, అరాక్నిడ్లు కూడా చైతన్యవంతంగా ఉంటాయని ఊహించడం అర్ధవంతమైనదే.

మనం తక్షణ మరియు స్పష్టమైన సమాధానాన్ని పొందలేని ప్రశ్నను ఎదుర్కొంటున్నామనే విషియాన్ని ఇక్కడ గమనించాలి. ఏది ఏమైనప్పటికీ,మనము ప్రశ్నను పరిశీలించాల్సిన అన్ని విభిన్న ప్రమాణాలను పరిగణించవచ్చు మరియు అత్యంత ఆమోదయోగ్యమైన సమాధానాన్ని కనుగొనడంలో పురోగతి సాధించడానికి మనవద్ద ఉన్న అన్ని ఆధారాలను పరిశీలిం చవచ్చు. ఈ తార్కిక ప్రక్రియ ఇతర జంతువుల (సకశేరుకాలు వంటివి) విషయంలో అను సరించే విధానాన్ని పోలి ఉంటుంది. ఇక్క డ మనం మరిన్ని అంశాలను పరిగణనలోకి తీసుకోవలసి ఉంటుం ది.

గాంగ్లియాతో కేంద్రీకృత నాడీ వ్యవస్థలను కలిగి ఉన్న బివాల్వ్స్ మరియు ఇతర జీవులు

మెదడు లేకుండా, కొన్ని కేంద్ర నాడీ గాంగ్లియా మాత్రమే కాకుండా సరళమైన నిర్మాణంతో ఇతర జీవులను పరిగణనలోకి తీసుకుంటే సమస్య మరింత క్లిష్టంగా మారుతుంది. ఇది అనేక అకశేరుకాల నిర్మా ణం , ఉదాహరణకు , బివాల్వ్ మొలస్క్ లు (మస్సెల్స్ మరియు గుల్లలతో సహా) మరియు గ్యాస్ట్రోపాడ్ లు (నత్తలతో సహా).⁶ ఈ సందర్భాలలో పరిణామ తర్కం ఆమోదయోగ్యం కాదు ఎందుకంటే ఈ జంతువులు ప్రదర్శించే ప్రవర్తనని చాలా సులభంగా అర్థం చేసుకోవచ్చు. దీన్ని ప్రదర్శించే జంతువులు స్పృహతో ఉండాల్సిన అవసరం లేకుండానే నిర్వహించవచ్చు. బివాల్వ్స్ లేదా బార్నాకిల్స్ వంటి నిర్దిష్ట క్రస్టేసియా విషయంలో, కదలకుండా రాళ్ళు లేదా ఇతర ఉపరితలాలకు అతు క్కుని ఉండే జంతువులలో ఇది ప్రత్యేకంగా జరుగుతుం ది. బివాల్వ్ లు వాటి షెల్ లను తెరవడం మరియు మూసివేయడం వంటి కొన్ని కదలికలను చేయగలవు. కానీ ఈ కదలికలు కొన్ని ఉద్దీపన-ప్రతిస్పం దన యంత్రాంగం ద్వా రా శక్తి పరంగా మరింత ఆర్థిక మార్గంలో ప్రేరేపించబడవచ్చు. (వాస్తవానికి, మాం సాహార మొక్కలు లేదా కొన్ని ఎచినోడెర్మ్ లు వంటి కేంద్రీకృత నాడీ వ్యవస్థ లేని ఇతర జీవుల కంటే వాటి ప్రవర్తన సంక్లిష్టంగా ఉండదు) .ఏమైనప్పటికీ, వాటి శరీరధర్మం ఎప్పుడు మనకు ప్రశ్నగానే ఉంటుంది. వారికి అనుభవాలు ఉండొచ్చు. స్పృహ యొక్క ఆధారం ఏమిటి అనే ప్రశ్నకు ఎలా సమాధానం ఇవ్వా లో మనకు తెలియకపోవడం వలన ఆ ప్రశ్నను తోసిపుచ్చడం సాధ్యం కాదు.

నిర్ధారనకు రాని ఇతర సూచికలు కూడా ఉన్నాయి, అయినప్పటికీ అవి ఒక ప్రశ్నను అంచనా వేయడానికి మనకు సహాయపడతాయి. ఇతర జంతువులు కలిగి ఉన్న ఓపియేట్ గ్రాహకాలకు సారూప్యమైన యంత్రాంగాలను బివాల్వ్ లు కలిగి ఉంటాయి.⁸ ఇతర జంతువులలో, ఆయా జీవులు ఈ గ్రాహకాలు కలిగి ఉన్నట్లయితే నొప్పికి గురైనప్పుడు బాధను తగ్గించకునే అవకాశముంది. దీని కారణంగా బివాల్వ్ లు బాధ పడే లక్షణాన్ని కలిగి ఉన్నాయని చెప్పవచ్చు. కానీ ఇది నిజమే అని పూర్తి నిర్ధారనకు రాలేము . ఈ జీవులు ఈ పదార్ధాలను (గ్రాహకాలు వంటి వాటిని) ఇతర జంతువులలో కలిగి ఉన్న వాటికంటే భిన్నమైన లక్ష్యంతో ఉపయోగించుకునే అవకాశం కూడా ఉంది.

ఇవి కాకుం డా, బివాల్వ్స్ మరియు చాలా సులభమైన కేంద్రీకృత నాడీ వ్యవస్థలు కలిగిన ఇతర జంతువులు బాధపడతాయనే ఆలోచనకు మద్దతు ఇచ్చే ఇతర కారణాలు కూడా ఉన్నాయి. వాటిలో ఒకటి, కొన్ని బివాల్వ్ లు సాధారణ కళ్ళు కలిగి ఉంటాయి మరియు చాలా ఆమోదయోగ్యమైన వివరణ ఏమిటంటే, కళ్ళు ఉన్న జీవికి కూడా దృష్టి అనుభవం ఉంటుంది (నత్తలు వంటివి).⁹ మాంసాహారులచే బెదిరింపులకు గురయ్యే పరిస్థితుల్లో హృదయ స్పందన వేగం పెరుగుతుందని కనుగొనబడింది.¹⁰ అదనంగా, శబ్దాలు మరియు కంపనాలు మస్సె ల్స్ మరియు ఓస్టెర్స్ యొక్క సున్నితత్వ పరిధిలో ఉంటాయి.¹¹ ఈ సూచికలు మళ్ళీ నిశ్చయాత్మ కమైనవి కావు, కానీ ఈ జంతువులు స్పృహలో లేవని స్పష్టంగా తెలియయడం లేదు. కొన్ని కేంద్రీకరణతో నాడీ వ్యవస్థలను కలిగి ఉన్న ఇతర జంతువుల విషయంలో మనం ఇలాంటిదే చెప్పగలం.

---

తదుపరి పఠనాలు

Allen, C. & Trestman, M. (2014 [1995]) “Animal consciousness”, లో Zalta, E. N. (ed.) Stanford encyclopedia of philosophy, Stanford: The Metaphysics Research Lab [చూడబడిన తేదీ 18 ఫిబ్రవరి 2015].

Barr, S.; Laming, P. R.; Dick, J. T. A. & Elwood, R. W. (2008) “Nociception or pain in a decapod crustacean?”, Animal Behaviour, 75, pp. 745-751.

Birch, J. (2020) “The search for invertebrate consciousness”, Noûs, 30 August [చూడబడిన తేదీ 4 ఫిబ్రవరి 2021].

Broom, D. M. (2007) “Cognitive ability and sentience: Which aquatic animals should be protected?”, Diseases of Aquatic Organisms, 75, pp. 99-108.

Crook, R. J. (2013) “The welfare of invertebrate animals in research: Can science’s next generation improve their lot?”, Journal of Postdoctoral Research, 1 (2), pp. 9-18 [చూడబడిన తేదీ 22 ఫిబ్రవరి 2014].

Crook, R. J.; Hanlon, R. T. & Walters, E. T. (2013) “Squid have nociceptors that display widespread long-term sensitization and spontaneous activity after bodily injury”, The Journal of Neuroscience, 33, pp. 10021-10026.

Dawkins, M. S. (2001) “Who needs consciousness?”, Animal Welfare, 10, pp. 19-29.

Eisemann, C. H.; Jorgensen, W. K.; Merritt, D. J.; Rice, M. J.; Cribb, B. W.; Webb, P. D. & Zalucki, M. P. (1984) “Do insects feel pain? A biological view”, Experentia, 40, pp. 164-167.

Elwood, R. W. (2011) “Pain and suffering in invertebrates?”, ILAR Journal, 52, pp. 175-184.

Elwood, R. W. & Adams, L. (2015) “Electric shock causes physiological stress responses in shore crabs, consistent with prediction of pain”, Biology Letters, 11 (1) [చూడబడిన తేదీ 13 నవంబర్ 2015].

Elwood, R. W. & Appel, M. (2009) “Pain experience in hermit crabs?”, Animal Behaviour, 77, pp. 1243-1246.

Fiorito, G. (1986) “Is there ‘pain’ in invertebrates?”, Behavioural Processes, 12, pp. 383-388.

Gentle, M. J. (1992) “Pain in birds”, Animal Welfare, 1, pp. 235-247.

Gherardi, F. (2009) “Behavioural indicators of pain in crustacean decapods”, Annali dell´Istituto Superiore di Sanita, 45, s. 432-438.

Gibbons, M.; Sarlak, S. & Chittka, L. (2022) “Descending control of nociception in insects?”, Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 289 (1978) [చూడబడిన తేదీ 22 జూలై 2022].

Griffin, D. R. (1984) Animal thinking, Cambridge: Harvard University Press.

Griffin, D. R. (2001) Animal minds: Beyond cognition to consciousness, Chicago: Chicago University Press.

Harvey-Clark, C. (2011) “IACUC challenges in invertebrate research”, ILAR Journal, 52, pp. 213-220.

Horvath, K.; Angeletti, D.; Nascetti, G. & Carere, C. (2013) “Invertebrate welfare: An overlooked issue”, Annali dell´Istituto superiore di sanità, 49, pp. 9-17 [చూడబడిన తేదీ 3 అక్టోబర్ 2020].

Huffard, C. L. (2013) “Cephalopod neurobiology: An introduction for biologists working in other model systems”, Invertebrate Neuroscience, 13, pp. 11-18.

Knutsson, S. (2015a) The moral importance of small animals, ముఖ్యమైన పరికల్పన (వాదన), Gothenburg: University of Gothenburg [చూడబడిన తేదీ 4 జనవరి 2016].

Knutsson, S. (2015b) “How good or bad is the life of an insect”, Simon Knutsson, Sep. [చూడబడిన తేదీ 4 జనవరి 2016].

Leonard, G. H.; Bertness, M. D. & Yund, P. O. (1999) “Crab predation, waterborne cues, and inducible defenses in the blue mussel, Mytilus edulis”, Ecology, 75, pp. 1-14.

Lozada, M.; Romano, A. & Maldonado, H. (1988) “Effect of morphine and naloxone on a defensive response of the crab Chasmagnathus granulatus”, Pharmacology, Biochemistry, and Behavior, 30, pp. 635-640.

Magee, B.; Elwood, R. W. (2013) “Shock avoidance by discrimination learning in the shore crab (Carcinus maenas) is consistent with a key criterion for pain”, Journal of Experimental Biology, 216, pp. 353-358 [చూడబడిన తేదీ 25 డిసెంబర్ 2015].

Maldonado, H. & Miralto, A. (1982) “Effect of morphine and naloxone on a defensive response of the mantis shrimp (Squilla mantis), Journal of Comparative Physiology, 147, pp. 455-459.

Mather, J. A. (2001) “Animal suffering: An invertebrate perspective”, Journal of Applied Animal Welfare Science, 4, pp. 151-156.

Mather, J. A. (2008) “Cephalopod consciousness: Behavioral evidence”, Consciousness and Cognition, 17, pp. 37-48.

Mather, J. A. & Anderson, R. C. (2007) “Ethics and invertebrates: A cephalopod perspective”, Diseases of Aquatic Organisms, 75, pp. 119-129.

Tomasik, B. (2016 [2015]) “The importance of insect suffering”, Essays on Reducing Suffering, Apr 25 [చూడబడిన తేదీ 23 మార్చి 2017].

Tomasik, B. (2018 [2016]) “Brain sizes and cognitive abilities of micrometazoans”, Essays on Reducing Suffering, 16 Jun [చూడబడిన తేదీ 18 డిసెంబర్ 2020].

Tomasik, B. (2019 [2013]) “Speculations on population dynamics of bug suffering”, Essays on Reducing Suffering, Jun 16 [చూడబడిన తేదీ 18 మార్చి 2020].

Tye, M. (2017) Tense bees and shell-shocked crabs: Are animals conscious?, New York: Oxford University Press.

Volpato, G. L. (2009) “Challenges in assessing fish welfare”, ILAR Journal, 50, pp. 329-337.

Walters, E. T. & Moroz, L. L. (2009) “Molluscan memory of injury: Evolutionary insights into chronic pain and neurological disorders”, Brain, Behavior and Evolution, 74, pp. 206-218 [చూడబడిన తేదీ 22 సెప్టెంబర్ 2013].

Wilson, C. D.; Arnott, G. & Elwood, R. W. (2012) “Freshwater pearl mussels show plasticity of responses to different predation risks but also show consistent individual differences in responsiveness”, Behavioural Processes, 89, pp. 299-303.

Zullo, L. & Hochner, B. (2011) “A new perspective on the organization of an invertebrate brain”, Communicative & Integrative Biology, 4, pp. 26-29.

---

గమనికలు