Problem świadomości
Close up of caterpillar climbing on branches

Problem świadomości

Bycie świadomym to posiadanie zdolności doznawania lub zdawania sobie sprawy z istnienia czegoś.1 Ma tu miejsce wzajemna zależność, gdyż musimy być obdarzeni świadomością by odbierać doznania, co z kolei jest niezbędnym warunkiem aby zostać uznanym za istotę świadomą. Doznania mogą pochodzić z zewnątrz, to jest ze środowiska w którym żyjemy, bądź też z wnętrza naszych organizmów, w którym to przypadku źródłem ich są uczucia lub dowolnego rodzaju myśli. Ogół doznań da się podzielić na pozytywne, czyli takie, które przynoszą satysfakcję bądź zadowolenie, oraz negatywne, będące z kolei źródłem cierpienia.

Wszystkie nasze emocje i uczucia zaliczamy do doznań. Ich źródłem mogą być też nasze myśli. Jak już wspomniano, by wystąpiły doznania, niezbędne jest posiadanie świadomości i na odwrót, a sam fakt ich pojawienia się potwierdza, że dana jednostka należy do istot świadomych.

Określenie zdolny do odczuwania używane jest czasami jako synonim bycia świadomym. To pierwsze oznacza zdolność doznawania pozytywnych i negatywnych przeżyć wywołanych przez czynniki oddziałujące na nasze ciało z zewnątrz lub też pochodzące z jego wnętrza. Różnica pomiędzy tymi dwoma określeniami jest nieznaczna, gdyż wszystkie zdolne do odczuwania istoty są świadome. Możliwy jest natomiast przypadek, w którym świadoma istota została pozbawiona zdolności do odczuwania, na przykład na skutek doznanych obrażeń, które zakłóciły umiejętność odbierania bodźców. W tej sytuacji jedynym źródłem doznań mogą być jej myśli.

Gdy istota doznaje czegoś, istnieje w niej to, co nazywamy podmiotem, ktoś będący odbiorcą doznań, ja obdarzone świadomością. Określenie subiektywny, które odnosi się do wewnętrznych lub osobistych doznań, jest powiązane z tym podmiotem, czyli kimś, kto doświadcza świata, tak jak na przykład zwierzęta pozaludzkie. Obiekt to z kolei przedmiot, dla którego doznawanie jest niemożliwe. Kurczak jest podmiotem, natomiast kamień nie. Jeśli pogłaszczesz kurczaka, odbierze on to jako przyjemność. Gdy zrobisz to samo z kamieniem, nie przyniesie to żadnego efektu.

Pytanie na które musimy odpowiedzieć brzmi następująco: które istoty są zdolne do odczuwania (a przez to obdarzone świadomością)? Albo, mówiąc inaczej, jaka fizyczna struktura lub układ komórek nerwowych powoduje, że jednostka nie jest zwykłym zbiorem komórek, a staje się istotą świadomą?2

Jaki jest problem ze świadomością?

Tytułowy problem może być ujęty w formie następującego pytania: jak wygląda proces, w którym świadomość powstaje w zbudowanych z materii organach (mózgu lub centralnym układzie nerwowym)?3 Aby udzielić na nie odpowiedzi, musimy najpierw dowiedzieć się jakie struktury są niezbędne i jak powinny działać, by wykształciła się świadomość. Inaczej mówiąc, należy określić który ze wszystkich możliwych sposobów budowy organizmu zwierzęcego sprawia, że pojawia się świadomość. Nie mamy podstaw by uważać, że umożliwia to jedynie centralny układ nerwowy podobny ludzkiemu – wręcz przeciwnie, istnieje mnóstwo dowodów na to, że nawet znacznie różniące się od nas zwierzęta są świadome. Za przykład niech posłuży nam mózg ptaków, którego struktura jest podobna do tej występującej u ssaków, lecz z innym ułożeniem neuronów. Pomimo odmiennej budowy, wykształciła się w nim świadomość i mają miejsce podobne procesy poznawcze. Innym przykładem może być przedstawiciel bezkręgowców jakim jest ośmiornica. Pomimo tego, że jej układ nerwowy jest zupełnie różny od naszego, ośmiornice zachowują się i reagują na bodźce jak każda świadoma istota.

Dlaczego tylko istoty posiadające scentralizowany system nerwowy są zdolne do odczuwania??

Aktualnie nie znamy przyczyn powstawania świadomości, a do czasu ich poznania nie możemy być pewni, które stworzenia są zdolne do odczuwania. Wiemy jednak, że niemożliwe jest jej rozwinięcie się przy braku przynajmniej ośrodkowego układu nerwowego. Rozumiemy przez to układ nerwowy, który nie tylko przesyła informacje, lecz jest także wyposażony w mózg lub zwój nerwowy zdolny do ich przetwarzania. Wiemy także, że jednostki pozbawione ośrodkowego układu nerwowego nie mogą być świadome. Zdecentralizowane układy nerwowe wprawdzie również służą transmisji informacji na temat doznanych uszkodzeń, nie powoduje to jednak wystąpienia świadomego doznania. Przyczyną jest brak struktury w której wystarczająco duży zbiór neuronów wchodziłyby ze sobą w interakcję powodując powstanie doznania, a nie tylko proste przesłanie informacji. To właśnie przetwarzanie informacji powoduje zaistnienia doznania, a więc jest nie tylko oznaką świadomości, lecz także niezbędnym warunkiem jej powstania.

Łuk odruchowy: sposób, w jaki układ nerwowy może działać bez wywoływania doznania

Lekkie uderzenie w kolano powoduje automatyczny (mający miejsce bez udziału naszej woli) oraz niezależny od wywołanego przez nie doznania ruch nogi. Impuls nerwowy powstały w kolanie w momencie uderzenia przemieszcza się dwoma różnymi drogami. Pierwsza z nich prowadzi przez rdzeń kręgowy do mózgu, gdzie informacja wytwarza doznanie. Druga jest inna: z rdzenia kręgowego sygnał trafia do mięśni nogi, omijając mózg. Czas potrzebny na dotarcie sygnału do mięśni jest dużo krótszy niż do mózgu, co pozwala organizmowi szybciej reagować na bodźce (łuk odruchowy). Powód dla którego istnieje ten podwójny mechanizm jest następujący: długa reakcja na bodziec zewnętrzny mogłaby w niektórych przypadkach stanowić zagrożenie dla organizmu. W przypadku wystąpienia bólu, brak szybkiej i niezależnej od naszej woli reakcji autonomicznej, takiej jak odsunięcie się od źródła zagrożenia, mógłby spowodować uszkodzenie ciała.

Istotny jest tu fakt, że impuls pokonujący drogę w ramach łuku odruchowego nie jest doznawany, gdyż nigdy nie przetwarza go centralny układ nerwowy. Zdecentralizowany układ nerwowy występujący u niektórych zwierząt działa dokładnie tak jak łuk odruchowy. Impuls przesyłany jest z receptorów bodźca do komórek, które zostają aktywowane nie powodując pojawienia się żadnego subiektywnego doznania. Jest to jedynie mechaniczne przesłanie informacji. Taki sposób reagowania na bodźce nie jest oznaką istnienia sensytywności.

Z tego też powodu możemy wykluczyć hipotezę, według której istoty nieposiadające centralnego układu nerwowego są zdolne do odczuwania. Tak samo należy potraktować organizmy pozbawione w ogóle układu nerwowego (patrz Istoty, które nie mają świadomości).

Co wiemy o powstawaniu świadomości?

W jaki sposób struktury różnych centralnych układów nerwowych dały początek świadomości? Tego nie wiemy.

Obecnie naukowcy starają się zidentyfikować neuronalne korelaty świadomości u ludzi. Są to stany neuronalne, czyli sposoby zachowania się zespołów neuronów w momencie wystąpienia operacji umysłowej.4 Naukowcy zajmują się także badaniem przypadków ludzi którzy doznali uszkodzenia mózgu, co doprowadziło do utraty niektórych cech powiązanych z byciem świadomym. Badania te są wciąż w powijakach i minie jeszcze wiele czasu nim nasza wiedza na temat neuronalnych korelatów świadomości stanie się dostatecznie duża.

Wiedza o tym jakie procesy zachodzą w centralnym układzie nerwowym w trakcie doznawania czegoś nie wyjaśnia w jaki sposób tworzą one doznanie. Neuronalne korelaty doznań określonego typu mogą być różne w zależności od tego, u jakich zwierząt występują, np. u ptaków, waleni lub głowonogów. Wstępne badania tego zagadnienia dostarczają nam jedynie częściowej wiedzy na jego temat. Podczas gdy pytanie o to, czym jest świadomość oraz proces jej powstawania pozostaje na razie bez odpowiedzi, trwać będą spekulacje na temat sposobu, w jaki centralny układ nerwowy wytwarza doznania.

Rozwiązanie problemu świadomości jest trudne i badające go osoby zgadzają się co do tego, że mało prawdopodobne jest, by stało się to w bliskiej przyszłości. Wiedza którą posiadamy obecnie pozwala nam jedynie na orientacyjne określenie, które istoty mogą być zdolne do odczuwania oraz jasne stwierdzenie, które z nich na pewno nie są do niego zdolne. Nie możemy natomiast być pewni które z istot wyposażonych w centralny układ nerwowy są świadome. Jego brak wyklucza istnienie świadomości, lecz nieznany jest nam próg po przekroczeniu którego złożoność układu nerwowego pozwala na jej powstanie. Dopóki nie odkryjemy co jest niezbędne do jej wystąpienia, a więc także możliwości odczuwania doznań, nie będziemy wiedzieć które stworzenia ją posiadają Aby to odkryć, musimy dowiedzieć się w jaki sposób powstaje świadomość.

Znaczenie występowania pozytywnych i negatywnych doznań

Gdy ustalamy w stosunku do których istot powinniśmy kierować się w naszym zachowaniu względami moralnymi, musimy przyjąć założenie, że te z nich które stały się zdolne do odczuwania w wyniku procesu ewolucji, mogą posiadać doznania zarówno pozytywne jak i negatywne.5 Powinniśmy również wziąć pod uwagę istoty zdolne do doświadczania wyłącznie jednego rodzaju bodźców, gdyby takowe istniały.

Na świecie mogą istnieć stworzenia, które nie odbierają doznań jako pozytywnych lub negatywnych. Istnieje różnica pomiędzy zdolnością do doznawania w ogóle, oraz możliwością rozróżniania doświadczeń złych i dobrych. Teoretycznie możliwe jest skonstruowanie komputera zdolnego do odczuwania, lecz mającego obojętny stosunek do bodźców zewnętrznych i wewnętrznych. Nie byłyby one wtedy ani pozytywne ani negatywne, a komputerowi byłoby obojętne czy w ogóle one występują. Stosunek takiej maszyny do jej własnej egzystencji również byłby obojętny. Z tych powodów nie interesowałby go też sposób, w jaki byłby traktowany. Żadne nasze działania nie byłyby w stanie go skrzywdzić lub przynieść mu korzyści. Gdyby jednak perspektywa dalszej egzystencji lub śmierci wywoływała w nim uczucia pozytywne lub negatywne, zmusiłoby to nas do uznania go za zdolną do odczuwania istotę.

Wiemy, że zdolne do odczuwania zwierzęta, czyli ludzie oraz istoty pozaludzkie, doznają pozytywnych lub negatywnych przeżyć. Ponieważ problem istnienia i pochodzenia świadomości pozostanie prawdopodobnie nierozwiązany jeszcze przez wiele dekad, w obecnej chwili powinniśmy przyjąć, że wszystkie zwierzęta posiadające centralny układ nerwowy mogą być zdolne do odczuwania. To, oraz fakt, że nasze działania mogą wpływać na ich życie oznacza, że powinniśmy w naszym postępowaniu w stosunku do nich kierować się względami moralnymi.


Polecana bibliografia

Barron, A. B. & Klein, C. (1996) „What insects can tell us about the origins of consciousness”, PNAS, 113, s. 4900-4908 [ostatnia wizyta 24 grudnia 2016].

Chalmers, D. J. (2003) „Consciousness and its place in nature”, in Stich, S. P. & Warfield, T. A. (eds.) Blackwell guide to philosophy of mind, Oxford: Blackwell, s. 102-142.

Feinberg, T. E. & Mallatt, J. M. (2016) The ancient origins of consciousness: How the brain created experience, Oxford: Oxford University Press.

Gennaro, R. J. (2005) „Consciousness”, Internet Encyclopedia of Philosophy [ostatnia wizyta 13 listopada 2013].

Godfrey-Smith, P. (2016) Other minds: The octopus, the sea, and the deep origins of consciousness, New York: Farrar, Straus and Giroux.

Gray, R. (2003) „Recent work on consciousness”, International Journal of Philosophical Studies, 11, s. 101-107.

Gregory, R. L. (ed.) (2001) Oxford companion to the mind, Oxford: Oxford University Press.

Honderich, T. (2004) On consciousness, Oxford: Oxford University Press.

Hurley, S. L. (1998) Consciousness in action, Oxford: Oxford University Press.

Ito, M.; Miyashita, Y. & Rolls, E. T. (1997) Cognition, computation, and consciousness, Oxford: Oxford University Press.

Jackendoff, R. S. (1987) Consciousness and the computational mind, Cambridge: MIT Press.

Kriegel, U. (2006) „Theories of consciousness”, Philosophy Compass, 1, s. 58-64.

Lormand, E. (1996) „Consciousness”, Routledge Encyclopedia of Philosophy [ostatnia wizyta 26 listopada 2013].

Lloyd, D. (2004) Radiant cool: A novel theory of consciousness, Cambridge: MIT Press.

Lycan, W. G. (1987) Consciousness, Cambridge: MIT Press.

Lycan, W. G. (1996) Consciousness and experience, Cambridge: MIT Press.

McGinn, C. (2004) Consciousness and its objects, Oxford: Oxford University Press.

Metzinger, T. (1985) „Introduction: The problem of consciousness”, in Metzinger, T. (ed.) Conscious experience, Exeter: Imprint Academic, s. 3-37.

Minsky, M. (2006) The emotion machine: Commonsense thinking, artificial intelligence, and the future of the human mind machine, New York: Simon & Schuster.

Nadel, L. (ed.) (2003) Encyclopedia of cognitive science, London: Nature Publishing Group.

Nelkin, N. (1996) Consciousness and the origins of thought, Oxford: Oxford University Press.

O’Shaughnessy, B. (2000) Consciousness and the World, Oxford: Oxford University Press.


Notatki

1 Nagel, T. (1974) „What is it like to be a bat?”, Philosophical Review, s. 435-450.

2 Jest całkiem możliwe, że struktury nerwowe różne od tych występujących u zdolnych do odczuwania zwierząt mogłyby pełnić analogiczne funkcje. W związku z tym, zasadniczo możliwe jest istnienie umysłów zbudowanych z materii nieorganicznej chociaż w naszym świecie, przynajmniej na razie, jedynie zwierzęta wyposażone w centralny układ nerwowy posiadają świadomość.

3 Chalmers, D. J. (1996) The conscious mind: In search of a fundamental theory, Oxford: Oxford University Press.

4 Rees, G.; Kreiman, G. & Koch, C. (2002) „Neural correlates of consciousness in humans”, Nature Reviews Neuroscience, 3, s. 261-270. Block, N. (2005) „Two neural correlates of consciousness”, Trends in Cognitive Sciences, 9, s. 46-52.

5 Griffin, D. R. (1981) The question of animal awareness: Evolutionary continuity of mental experience, New York: Rockefeller University Press. Cabanac, M.; Cabanac, A. J. & Paren, A. (2009) „The emergence of consciousness in phylogeny”, Behavioural Brain Research, 198, s. 267-272. Grinde, B. (2013) „The evolutionary rationale for consciousness”, Biological Theory, 7, s. 227-236. Ng, Y.-K. (1995) „Towards welfare biology: Evolutionary economics of animal consciousness and suffering”, Biology and Philosophy, 10, s. 255-285.