Kontraktualizm — umowa społeczna
Zgodnie z teorią kontraktualizmu, moralne i polityczne zasady, którymi powinniśmy się kierować, to te, które zaakceptowalibyśmy w hipotetycznej umowie. Często przedstawiany przez kontraktualistów scenariusz zakłada, że żadne reguły moralne ani polityczne nie zostały jeszcze przyjęte i musimy je dopiero określić. Twierdzą oni, że wartości które powinniśmy przyjąć w prawdziwym świecie powinny być identyczne jak te wybrane w tym eksperymencie myślowym.
W XVII wieku Tomasz Hobbes twierdził, że w przypadku braku jakiejkolwiek zasady politycznej wszyscy żylibyśmy w stanie natury, przez co nasze życie byłoby ciągle zagrożone. Jak następnie dowodził, sytuacja ta doprowadziłaby do przyjęcia przez nas systemu politycznego zapewniającego nam bezpieczeństwo.1 W tym modelu, racjonalnie działające jednostki wybrałyby system polityczny za pomocą scenariusza hipotetycznej umowy społecznej. W przeciwnym razie krzywdziłyby siebie nawzajem. Jak więc widać, jest to związane z władzą. Racjonalne jednostki mogą jej używać aby krzywdzić innych, lub też zgodnie wyrzec się jej stosowania by zapewnić wszystkim bezpieczeństwo.
Współcześni kontraktualiści mają inne podejście. Podobnie jak Hobbes, twierdzą, że idea umowy społecznej to narzędzie pozwalające określić, wybór których reguł jest słuszny. Różnią się jednak od niego w kwestii oceny tego co czyni owe normy słusznymi.
Współcześni kontraktualiści mają inne podejście. Podobnie jak Hobbes, twierdzą, że idea umowy społecznej to narzędzie pozwalające określić słuszność wyboru reguł. Różnią się jednak od niego w kwestii oceny tego, co czyni owe reguły słusznymi. Według nich, niezbędnym ku temu warunkiem jest podjęcie decyzji o ich wprowadzeniu przy zachowaniu całkowitej bezstronności. Dla przykładu: John Rawls zachęca nas do wyobrażenia sobie następującej sytuacji: musimy określić prawa rządzące społecznością do której będziemy należeć nie wiedząc jaką zajmiemy w niej pozycję, jaka będzie nasza kondycja fizyczna, narodowość, itd. Zakłada się, że w takim scenariuszu prawa przez nas zaakceptowane byłyby słuszne, gdyż zachowalibyśmy bezstronność.2 Thomas Scanlon odził, że powinniśmy zgadzać się na przestrzeganie wyłącznie takich reguł, których nie da się odrzucić kierując się rozsądnymi przesłankami.3
Według niektórych kontraktualistów takich jak Peter Carruthers, warunkiem do bycia beneficjentem umowy jest posiadanie zdolności do racjonalnego myślenia (niezbędnej by postrzegać siebie jako stronę umowy), przez co umowa taka chroniłaby wyłącznie tych, którzy posiadają taką zdolność. Wbrew pozorom, nie wynika to automatyczne z założeń kontraktualizmu.4 Strony umowy mogą zadecydować by chronić też innych. A jak widzieliśmy, mamy mocne podstawy by tak czynić w przypadku zwierząt pozaludzkich. Ponadto, podejście do kontraktualizmu podobne temu prezentowanemu przez Carruthers’a, mogłoby zostać zaakceptowane jedynie w przypadku przyjęcia poglądów Hobbesa, który nie brał pod uwagę kryterium sprawiedliwości. Odmienne są poglądy współczesnych kontraktualistów, którzy wykluczają zgodę na umowę chroniącą jedynie jednostki zdolne do racjonalnego myślenia lub dysponujące władzą. Przyjmując ich podejście, musielibyśmy dokładnie, oraz zachowując bezstronność, przeanalizować reguły umowy i zdecydować czy są słuszne; aby móc to zrobić, powinniśmy prowadzić rozważania bez wiedzy na temat naszej sytuacji w społeczeństwie w jakim miałaby obowiązywać ta umowa. Reguły przyjęte w ten sposób byłyby słuszne w świecie realnym.
Założenie że bezstronność ma się odnosić jedynie do ludzi jest arbitralne. Prawdziwa bezstronność wymaga od nas rozważenia sytuacji wszystkich sentientów, czyli istot zdolnych do odczuwania (świadomych). Pozbawieni wiedzy jaką posiadającą świadomość istotą bylibyśmy, czy np. człowiekiem czy krową, z pewnością odrzucilibyśmy dyskryminację gatunkową, której doświadczają obecnie zwierzęta pozaludzkie. W latach 70-tych zwrócił na to uwagę Donald VanDeVeer,5 a podkreślił teoretyk kontraktualizmu Mark Rowlands.6
Możemy więc zakończyć konkluzją, iż współczesny kontraktualizm, podobnie jak inne teorie etyczne, jest niekompatybilny z moralnym wykluczeniem zwierząt i stoi w opozycji do szowinizmu gatunkowego. Jak widzieliśmy to na przykładzie Petera Carruthers’a, próbowano bronić tego szowinizmu przez odwołanie się do kontraktualizmu. Zwolennicy tej teorii nie muszą jednak akceptować takich poglądów. Nawiązują one bowiem do starszej wersji kontraktualizmu (której zwolennikiem był na przykład Hobbes), uznawanej przez żyjących dzisiaj za niemożliwą do zaakceptowania.
Polecana bibliografia
Arneson, R. (2002) „The end of welfare as we know it? Scanlon versus welfarist consequentialism”, Social Theory and Practice, 28, s. 315-336.
Barry, B. (1989) Theories of justice, Berkeley: University of California Press.
Dworkin, G. (2002) „Contractualism and the normativity of principles”, Ethics, 112, s. 471-482.
Gauthier, D. (1986) Morals by agreement, Oxford: Oxford University Press.
Gauthier, D. (1990) Moral dealing: Contract, ethics, and reason, Ithaca: Cornell University Press.
Norcross, A. (2002) „Contractualism and aggregation”, Social Theory and Practice, 28, s. 303-314.
Pateman, C. (2014 [1989]) Kontrakt płci, Warszawa: Czarna Owca.
Pettit, P. (2000) „A consequentialist perspective on contractualism”, Theoria, 66, s. 228-236.
Rawls, J. (1998 [1993]) Liberalizm polityczny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Reibetanz, S. (1998) „Contractualism and aggregation”, Ethics, 108, s. 296-311.
Scanlon, T. M. (2000) „A contractualist reply”, Theoria, 66, s. 237-245.
Vallentyne, P. (ed.) (1991) Contractarianism and rational choice, Cambridge: Cambridge University Press.
Wenar, L. (2003) „What we owe to distant others”, Politics, Philosophy and Economics, 2, s. 283-304.
Notatki
1 Hobbes, T. (2016 [1651]) Lewiatan, Warszawa: Aletheia.
2 Rawls, J. (2016 [1971]) Teoria sprawiedliwości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
3 Scanlon, T. (1998) What we owe to each other, Cambridge: Belknap Press of Harvard University Press.
4 Carruthers, P. (1992) The animal issue: Moral theory in practice, Cambridge: Cambridge University Press.
5 VanDeVeer, D. (1979) „On beasts, persons and the original position”, The Monist, 62, s. 368-377.
6 Rowlands, M. (2009 [1998]) Animal rights: Moral, theory and practice, 2nd rev. ed., New York: Palgrave Macmillan.