Świadomość i procesy poznawcze zwierząt

Badania nad wrażliwością zwierząt niepochodzących od człowieka przyglądają się ich zdolnościom do posiadania pozytywnych i negatywnych doświadczeń. Na najbardziej podstawowym poziomie, pozytywnymi i negatywnymi doświadczeniami są ból i przyjemność, ale mogą one również obejmować psychiczne stany cierpienia i radości.

Tam, gdzie jest wrażliwość musi być również świadomość. To dlatego, że wrażliwość (czyli zdolność do odczuwania przyjemności i bólu) wymaga świadomości. Przyjemność i ból to stany, których jesteśmy świadomi. Ze względu na ścisły związek pomiędzy świadomością a wrażliwością, pojęcia wrażliwości i świadomości wśród zwierząt są praktycznie synonimami. Badania dotyczące świadomości zwierząt są często badaniami nad wrażliwością, ponieważ wskaźniki wrażliwości są czymś, co możemy obserwować.

Badanie wrażliwości zwierząt nie jest jeszcze w pełni rozwiniętym kierunkiem badań. Jak zaznaczono w tekście na temat tego, czego istoty żyjące są świadome, w chwili obecnej nie wiemy dokładnie, co musi posiadać żyjąca istota, aby być w stanie odczuwać ból. Dziś wiemy, że niektóre strefy w układzie nerwowym zwierząt odgrywają istotną rolę w dostarczaniu bolesnych i przyjemnych doświadczeń. Wiemy również, w jaki sposób niektóre z tych stref funkcjonują i wchodzą w interakcje. Możemy na przykład zrozumieć mechanizmy leżące u podstaw przekazywania sygnałów bólowych.1 Ale nikt nie wie, w jaki sposób powinien być zbudowany centralizujący narząd w układzie nerwowym, aby dać początek świadomości odczuwania tego bólu. I to jest kluczowe pytanie.

Przekierowanie uwagi ze świadomości zwierząt na inteligencję zwierząt

Nie chodzi tutaj jedynie o to, że posiadamy niewielką wiedzę na temat problemu świadomości. Nie wiemy również, jak trudno będzie go rozwiązać. Jednak kluczową kwestią jest to, że wkłada się zbyt mało wysiłku, aby uporać się z tym zagadnieniem, a świadomość potrzeby głębszej analizy tego problemu jest zbyt niska.

Istnieje niewiele badań nad wrażliwością zwierząt. W ostatnich latach temat ten przyciąga więcej uwagi, nie tyle z moralnej postawy wobec zwierząt niepochodzących od ludzi, lecz jako produkt uboczny badań przeprowadzonych nad problemem ludzkiej świadomości.

Możemy zauważyć, jak ograniczone jest badanie tej kwestii poprzez porównanie go do ogromu uwagi skupionej na innym, ale podobnym temacie procesów poznawczych zwierząt. Procesy te są przedmiotem badań zdolności intelektualnych zwierząt innych niż ludzie. Wiemy na ten temat
o wiele więcej niż o wrażliwości zwierząt.

Procesy poznawcze zwierząt

Wiele zwierząt niepochodzących od ludzi posiada zdolność radzenia sobie z pojęciami, wliczając w to te złożone i abstrakcyjne. Pojęcie jest rodzajem pojemnika mentalnego lub kategorii, w jakich możemy zawrzeć wrażenia przez nas postrzegane lub pomysły, które budujemy z tych wrażeń. Stworzenie ze zdolnością do tworzenia pojęć może rozumować i mieć własne przekonania. Nie wiemy jeszcze, czy istota może mieć przekonania nie będąc zdolnym do tworzenia koncepcji.

Do zwierząt, które posiadają tę zdolność wliczamy ssaki i ptaki. Grupa ta jednak nie jest ograniczona jedynie do tych istot żyjących. Badania Donalda Griffina, który jest pionierem badań nad etologią poznawczą (badanie procesów poznawczych zwierząt na podstawie obserwacji zachowań zwierząt), przedstawiają wiele innych zwierząt posiadających tę zdolność.² Jednym ze zjawisk, na których opieramy ten wniosek jest zoosemiotyka. Przykładem tego jest proces komunikacji pojawiający się między pszczołami, gdy te przekazują sobie nawzajem informację o lokalizacji kwiatów z pyłkiem. Jeśli pszczoły są świadome, najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem ich zachowania byłoby założenie, że zachodzi u nich proces rozumowania i używania pojęć.

Uprzedzenia przedstawicieli gatunkowizmu zaangażowanych w przekierowanie uwagi ku procesom poznawczym

Powodem, dla którego badania nad intelektem ludzi i innych zwierząt skupiają się na innych problemach, niż po prostu posiadanie świadomości jest wynikiem szeregu uprzedzeń przedstawicieli gatunkowizmu. Inne kwestie zostały zauważone jako bardziej interesujące ze względu na brak nadania ważności zjawisku wrażliwości. Zaniedbanie to jest obecne w dużej mierze ze względu na fakt, że wrażliwość nie została uznana za właściwą dla określenia statusu moralnego. Jak wyjaśniono w rozdziale o argumentach za i przeciw szowinizmowi gatunkowemu, często zakłada się, że tym, co podlega rozważeniu w kwestiach moralnych jest posiadanie pewnych złożonych zdolności poznawczych. Jednak, rozdział ten pokazuje powody, dla których można stwierdzić, że świadomość powinna być jedynym właściwym kryterium. Wydaje się, że pomysł, iż złożone zdolności są ważniejsze niż świadomość, sprzyja koncentrowaniu się na tych pierwszych, a nie ostatnich.

Jednakże, konsekwencje posiadania świadomości są bardziej fundamentalnym problemem niż posiadanie zdolności prostego poznania. Jak pokazano w sekcji dotyczącej Znaczenie wrażliwości: etyka zwierząt a etyka środowiskowa i dyskryminacja gatunkowa, pytanie, które ma znaczenie przy podejmowaniu decyzji, czy ktoś zasługuje na naszą troskę, czy nie brzmi: czy ta istota jest świadoma? Nie pytamy zatem, czy posiada ona pewne zdolności intelektualne.

Przydatność wiedzy o procesach poznawczych zwierząt

Tytuł ten nie oznacza, że badania funkcji poznawczych zwierząt nie są wcale przydatne. Posiadanie pewnych zdolności intelektualnych dostarcza dowodów na posiadanie świadomości. Ponadto, fakt istnienia zwierząt niepochodzących od człowieka wykazujących zdolności często uważane za wyłącznie ludzkie pokazuje, że założenia dotyczące antropocentrycznej wyższości gatunku ludzkiego są bezpodstawne i zakorzenione w uprzedzeniach gatunkowizmu. To odkrycie może być pomocne (znowu pośrednio) w zrewidowaniu naszych założeń odnośnie gatunkowizmu, pokazując niektóre z naszych przekonań, które są prawdopodobnie niepoprawne, a jednak nadal pozostają bez rozpoznania.

Dwie zalety podkreślone powyżej muszą jednak być zrównoważone z licznymi wadami. Badania nad procesami poznawczymi zwierząt zwracają naszą uwagę na kilka sposobów.

Po pierwsze, pośrednie korzyści z posiadania większej wiedzy na temat wrażliwości zwierząt, jak i możliwości rzucenia wyzwania gatunkowizmowi, są znacznie ograniczone, ponieważ badania koncentrują się na poznaniu, a nie na świadomości.

Po drugie, podkreślanie istoty poznania ponad świadomość może sprawiać wrażenie, że tym, co liczy się moralnie, nie jest świadomość sama w sobie, ale posiadanie określonych zdolności poznawczych. W konsekwencji, szeroki zakres wspólnych poglądów, które wzmacniają antropogeniczne uprzedzenia przedstawicieli gatunkowizmu, będzie potwierdzony. Przykładem takiego poglądu może być przekonanie, że jedynie posiadanie ludzkich stanów świadomości jest moralnie właściwe.

Wyrządzanie krzywdy zwierzętom nie pochodzącym od człowieka

Na koniec problem, który nie może być ignorowany. Badania nad procesami poznawczymi zwierząt mogą być często wykonywane w sposób, który wyrządza im krzywdę. Jeśli odrzucimy gatunkowizm, powinniśmy przeciwstawić się tym badaniom, tak jakbyśmy to zrobili w przypadku podobnych badań na istotach ludzkich.

Badania w tym obszarze mogą być jednak przeprowadzone metodami nieinwazyjnymi. Jednym
z przykładów jest badanie Antonio Damasio (Uniwersytet w Iowa), który badał, jaki wpływ na świadomość u ludzi mają poniesione różnego rodzaju uszkodzenia. Badania te poszerzyły wiedzę
o tym, jak mózg wyzwala doświadczanie świadomości.³

---

Dodatkowa lektura

Allen, C. (1998) „Assessing animal cognition: Ethological and philosophical perspectives”, Journal of Animal Science, 76, s. 42-47.

Beck, B. B. (1982) „Social cognition in fishes”, Journal of Human Evolution, 11, s. 3-17.

Bekoff, M. & Pierce, J. (2009) Wild justice: The moral lives of animals, Chicago: University of Chicago Press.

Bekoff, M.; Allen, C. & Burghardt, G. M. (2002) The cognitive animal: Empirical and theoretical perspectives on animal cognition, Cambridge: MIT Press.

Bshary, R.; Gingins, S. & Vail, A. L. (2014) „Chimpocentrism: Bias in cognitive ethology”, Trends in Cognitive Sciences, 18, s. 465-471.

Cheney, D. L. & Seyfarth, R. M. (1990) How monkeys see the world: Inside the mind of another species, Chicago: University of Chicago Press.

Clayton, N. S.; Bussey, T. J. & Dickinson, A. (2003) „Can animals recall the past and plan for the future?”, Nature Reviews of Neuroscience, 4, s. 685-691.

Curtis, S. E. & Stricklin, W. R. (1991) „The importance of animal cognition in agricultural animal production systems: An overview”, Journal of Animal Science, 69, s. 5001-5007.

Duncan, I. J. H. & Petherick, J. C. (1991) „The implications of cognitive processes for animal welfare”, Journal of Animal Science, 69, pp. 5017-5022.

Gallup, G. G., Jr. (1985) „Do minds exist in species other than our own?”, Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 9, pp. 631-641.

Griffin, D. R. (1995) „Windows on animal minds”, Consciousness and Cognition, 4, pp. 194-204.

Hampton, R. R. & Hampstead, B. M. (2006) „Spontaneous behavior of a rhesus monkey (Macaca Mulatta) during memory tests suggests memory awareness”, Behavioural Processes, 72, pp. 184-189.

Herrnstein, R. J.; Loveland, D. H. & Cable, C. (1976) „Natural concepts in pigeons”, Journal of Experimental Psychology: Animal Behavior Processes, 2, pp. 285-302.

Kirkwood, J. K. & Hubrecht, R. (2001) „Animal consciousness, cognition and welfare”, Animal Welfare, 10, suppl. 1, pp. 5-17.

Lurz, R. W. (2009a) Philosophy of animal minds: New essays on animal thought and consciousness, Cambridge: Cambridge University Press.

Lurz, R. W. (2009b) Mindreading animals: The debate over what animals know about other minds, Cambridge: MIT Press.

Narby, J. (2005) Intelligence in nature, New York: Penguin.

Neisser, U. (2014 [1967]) Cognitive psychology, classic ed., New York: Psychology.

Pearce, J. M. (2008 [1997]) Animal learning and cognition: An introduction, 3^rd ed., New York: Psychology.

Pepperberg, I. M. (1999) The Alex studies: Cognitive and communicative abilities of Grey parrots, Cambridge: Harvard University Press.

Prat, Y.; Taub, M. & Yovel, Y. (2016) „Everyday bat vocalizations contain information about emitter, addressee, context, and behavior”, Scientific Reports, 6 [ostatnia wizyta 23 grudnia 2016].

Romanes, G. J. J. (1882) Animal intelligence, London: Kegan Paul, Trench & Co. [ostatnia wizyta 11 stycznia 2014].

Shea, N. & Heyes, C. (2010) „Metamemory as evidence of animal consciousness: The type that does the trick”, Biology and Philosophy, 25, pp. 95-110 [ostatnia wizyta 5 marca 2014].

Shettleworth, S. J. (1998) Cognition, evolution and behavior, New York: Oxford University Press.

Spruijt, B. M. (2001) „How the hierarchical organization of the brain and increasing cognitive abilities may result in consciousness”, Animal Welfare, 10, Suppl. 1, pp. 77- 87.

Steward, H. (2009) „Animal agency”, Inquiry, 52, pp. 217-231.

Stich, S. (1979) „Do animals have beliefs?”, Australasian Journal of Philosophy, 57, pp. 15-28.

 

Resources centers on animal consciousness and cognition

Animal Cognition Network (2010)

University of Nebraska – Lincoln libraries. Center for Avian Cognition, „Avian Cognition Papers”.

---

Notatki