Jak istoty są świadome?

Biorąc pod uwagę kryteria, jakie mamy do rozważenia, odnośnie tego czy istota jest świadoma, można wyciągnąć wniosek, że kręgowce i duża liczba bezkręgowców jest świadoma. Bardziej oczywiste przypadki dotyczą zwierząt, które posiadają zcentralizowany system nerwowy, którego centralny organ (czyli mózg) jest rozwinięty w jakiś sposób. Jednakże, istnieje wiele zwierząt, które posiadają zcentralizowane systemy nerwowe, których centralny organ nie jest dość dobrze rozwinięty. W tych przypadkach mogą pojawić się wątpliwości czy istoty te są świadome czy nie. Jest to spowodowane tym, iż aby istota została uznana za świadomą, system nerwowy musi być zorganizowany w określony sposób, wtedy droga ewolucji, która do tego doprowadzi, będzie musiała przejść najpierw poprzednie etapy, poprzez istnienie systemu nerwowego bez centralizacji, a potem przez system nerwowy, który zaczyna być zcentralizowany, ale nie wystarczający, aby przyjmować świadomość. Początkowo, system nerwowy zaczyna być minimalnie zcentralizowany z bardzo prostymi zwojami nerwowymi, a następnie z bardziej złożonymi zwojami. Systemy nerwowe stają się coraz bardziej złożone, aż w pewnym momencie pojawia się zjawisko świadomości. Na drodze ewolucji mogą występować etapy, w których istnieją pewne minimalnie zcentralizowane systemy nerwowe, które nie powodują pojawienia się świadomości.

Nie można powiedzieć z całą pewnością czy obecnie istnieją zwierzęta z minimalnie zcentralizowanymi systemami nerwowymi, które nie powodują powstania świadomości. Może być tak, że wszystkie zcentralizowane systemy nerwowe, które obecnie istnieją, są wystarczająco zcentralizowane, aby przyjmować świadomość. Byłoby tak w przypadku, gdyby wszystkie te istoty, które znajdowały się w fazie pośredniej, to znaczy mające minimalnie zcentralizowane systemy nerwowe, które nie powodują powstania świadomości, były już wymarłe. Jednak w tym momencie nie znamy odpowiedzi na to pytanie.

Kręgowce i duża liczba bezkręgowców są świadome

Do zwierząt, które są świadome, możemy zaliczyć z dużą pewnością kręgowce, włączając w to istoty ludzkie oraz bezkręgowce, takie jak głowonogi (ośmiornice i kałamarnice), ponieważ spełniają one kryterium zdolności odczuwania zmysłami. Dodatkowo, mamy też silne powody, aby uważać, iż inne zwierzęta, takie jak stawonogi (owady, pajęczaki i skorupiaki) są także świadome. Fizjologia tych zwierząt jest zorganizowana w sposób, który wydaje się być wystarczający do powstania świadomości, a ich zachowanie wydaje się popierać to założenie¹.

Jeśli chodzi o inne zwierzęta, takie jak mięczaki (na przykład małże), nie mamy aż tak mocnego przekonania, jakie mamy w poprzednich przypadkach². Jednakże, biorąc pod uwagę problemy związane z określeniem podstaw świadomości, nie możemy wykluczyć całkowicie możliwości, iż są one zdolne do odczuwania zmysłami, w przeciwieństwie do istot, których system nerwowy nie jest zcentralizowany.

Oto niektóre przykłady zwierząt, które mogą przynależeć, odpowiednio, do tych dwóch grup.

Owady i inne stawonogi

Często kwestią kontrowersyjną jest to, czy zwierzęta, takie jak owady, pajęczaki i inne stawonogi są zdolne do odczuwania zmysłami³.

W przypadku owadów możemy rozważyć następujące rozumowanie, które jest w istocie argumentem homologii. Insekty posiadają zcentralizowany system nerwowy, który jest zcentralizowany nie tylko ze względu na obecność zwojów, lecz w rzeczywistości zawiera mózg. Trzeba jednak zauważyć, że jest to bardzo prosty i mały mózg. W związku z tym, biorąc pod uwagę jedynie fizjologię owadów, nie możemy jednoznacznie stwierdzić czy są one istotami świadomymi czy nie. Poza tym, zachowanie niektórych owadów jest bardzo proste. Inne natomiast, wykazują bardzo skomplikowane zachowanie. Wyraźnym przykładem tego są pszczoły. Ich zachowanie, w tym ich słynny „taniec pszczół”, pozwala nam myśleć, że są one naprawdę istotami mającymi doznania czyli są świadome⁴. Istnieją także inne owady, które posiadają bardzo podobną strukturę fizjologiczną do tej, którą mają pszczoły, ale wykazują one dużo prostsze zachowania. Są to komary. Z powodu podobieństwa systemu nerwowego obu grup owadów, możemy sądzić, iż skoro pszczoły są świadome, komary także są. Musimy jednak pamiętać, że nie następuje to automatycznie. Nie należy także zapominać, że owady są obecnie istniejącą najliczniejszą klasą zwierząt. Z tego powodu na przykład, występują pewne różnice pomiędzy nimi, które są o wiele bardziej znaczące niż te, które mogą wystąpić wśród ssaków.

Z powodu tego większego zróżnicowania wśród owadów można wysnuć inne stwierdzenie, że pszczoły (lub, ogólnie rzecz biorąc, hymenoptera – błonkoskrzydłe, rząd owadów, do którego należą pszczoły i który obejmuje także osy i mrówki) są świadome, podczas gdy inne owady, nie. Albo, być może, jeśli nawet wszystkie owady są świadome, pszczoły są w stanie doznawać bardziej żywych doświadczeń. Wydaje się to bardziej prawdopodobne, aniżeli to, że tylko niektóre owady są w stanie odczuwać zmysłami. Nie mniej jednak, rozbieżności w zachowaniu owadów są bardzo znaczące. Różnice występujące w ich fizjologiach nie są aż tak istotne, żeby doprowadzić nas do wniosku, iż tylko niektóre z nich są zdolne do odczuwania bodźców.

To wyjaśnienie, jednakże, wydaje się mniej przekonujące niż poprzednie, że złożone zachowania wskazują na obecność świadomości oraz to, że ponieważ niektóre owady wykazują skomplikowane zachowania, systemy nerwowe wszystkich owadów są wystarczająco podobne, aby móc stwierdzić, że wszystkie owady są świadome, choć prawdopodobnie w różnym stopniu. Istota może być świadoma i wykazywać stosunkowo proste zachowanie. Wydaje się raczej mało prawdopodobne, aby nieświadoma istota wykazywała złożone zachowania⁵.

W tym samym duchu możemy rozważyć także inne kryteria takie jak, tzw. obecność wśród owadów naturalnych opiatów. To wzmocniłoby stwierdzenie, że zwierzęta te są świadome.

W przypadku innych stawonogów, takich jak na przykład pajęczaki, nie możemy odwoływać się do logiki ewolucyjnej, aby wysnuć wnioski, do których doszliśmy w przypadku owadów, zważywszy na fakt, iż obie grupy nie są ze sobą ściśle powiązane. Pomimo tego jednak, możemy podążać za argumentem homologii. Struktury nerwowe owadów nie są znacznie bardziej złożone od struktur nerwowych pajęczaków. Ponadto, zachowanie pajęczaków nie różni się w znacznym stopniu od zachowania dużej ilości owadów. W związku z tym, może mieć sens wnioskowanie, iż skoro owady są zdolne odczuwać zmysłami, pajęczaki również są.

Widzimy zatem, że mamy do czynienia z kwestią, na którą nie możemy udzielić natychmiastowej i jasnej odpowiedzi. Jednakże, możemy rozważyć wszystkie inne kryteria, aby zbadać tę kwestię razem i zastanowić się nad wszystkimi dowodami, które posiadamy, aby uczynić progres w znalezieniu najbardziej prawdopodobnej odpowiedzi. W rzeczywistości, proces rozumowania jest podobny do tego, który następuje w przypadku innych zwierząt (takich jak na przykład kręgowce). W tym przypadku musimy jednak zwrócić uwagę na więcej czynników.

Małże i inne istoty, które mają zcentralizowane układy nerwowe ze zwojami

Problem staje się bardziej złożony, jeśli bierzemy pod uwagę inne istoty o prostszej strukturze, które w rzeczywistości nie posiadają mózgu, tak jak owady, lecz jedynie centralne zwoje nerwowe, jak na przykład małże⁶. Dzieje się tak w przypadku wielu bezkręgowców. Odwoływanie się do logiki ewolucyjnej w tych przypadkach nie jest przydatne, ponieważ zachowanie tych zwierząt jest bardzo proste. Jest ono możliwe bez konieczności wymagania od tych zwierząt, aby były świadome. Dzieje się tak zwłaszcza w przypadku zwierząt, które są przyczepione do skał lub innych powierzchni bez poruszania się, także w przypadku małży oraz niektórych skorupiaków, takich jak wąsonogi. Małże mogą wykonywać pewne ruchy, takie jak otwieranie i zamykanie swoich muszli. Ruchy te mogą być wywołane w bardziej ekonomiczny sposób, poprzez mechanizm bodziec-reakcja (w rzeczywistości, ich zachowanie nie jest bardziej skomplikowane niż innych istot bez zcentralizowanego układu nerwowego, takich jak rośliny mięsożerne czy niektóre szkarłupnie). W każdym razie, ich fizjologia zostawia tę kwestię otwartą⁷. Być może są one zdolne doświadczać. Nie możemy wykluczyć tej możliwości biorąc pod uwagę nasz brak wiedzy odnośnie sposobu odpowiedzi na pytanie co jest podstawą świadomości.

Istnieją również inne wskaźniki, które nie są rozstrzygające, jednakże mogą nam one pomóc ocenić tę kwestię. Skorupiaki posiadają mechanizmy, które są analogiczne do receptorów opioidowych występujących u innych zwierząt⁸. U zwierząt tych funkcją wspomnianych receptorów jest możliwość przyniesienia ulgi zwierzęciu w momencie, gdy odczuwa ono znaczny ból. W związku z tym, bardzo prawdopodobnym wytłumaczeniem dlaczego małże je posiadają, być może najbardziej prawdopodobnym, jest to, iż one także mogą odczuwać cierpienie. Nie jest ono jednak całkowicie przekonujące. Istnieje także możliwość, iż organizmy bezkręgowców używają tych substancji w innym celu niż są one wykorzystywane u pozostałych zwierząt.

Poza tym, istnieją inne powody, aby móc sądzić, że małże i inne zwierzęta posiadające bardzo prosty scentralizowany układ nerwowy mogą cierpieć. Jednym z nich jest to, że małże posiadają parę prostych oczu i najbardziej prawdopodobnym wytłumaczeniem jest to, że istota posiadająca oczy doświadcza widzenia⁹. W dodatku, odkryto, iż tętno małż przyspiesza w sytuacjach, w których zagrażają im drapieżniki¹⁰. Wskaźniki te, ponownie, nie są całkowicie przekonujące, ale pokazują, iż nie jest jednoznaczne, że osobniki te nie są świadome. W przypadku innych zwierząt, które mogą posiadać systemy nerwowe z pewną centralizacją, możemy powiedzieć podobną rzecz.

---

Dodatkowe żródła

Allen, C. & Trestman, M. (2014 [1995]) „Animal consciousness”, in Zalta, E. N. (ed.) Stanford encyclopedia of philosophy, Stanford: The Metaphysics Research Lab [ostatnia wizyta 18 lutego 2015].

Barr, S.; Laming, P. R.; Dick, J. T. A. & Elwood, R. W. (2008) „Nociception or pain in a decapod crustacean?”, Animal Behaviour, 75, s. 745-751.

Birch, J. (2020) “The search for invertebrate consciousness”, Noûs, 30 August [ostatnia wizyta 04 lutego 2021].

Broom, D. M. (2007) „Cognitive ability and sentience: Which aquatic animals should be protected?”, Diseases of Aquatic Organisms, 75, s. 99-108.

Crook, R. J. (2013) „The welfare of invertebrate animals in research: Can science’s next generation improve their lot?”, Journal of Postdoctoral Research, 1 (2), s. 9-18 [ostatnia wizyta 22 lutego 2014].

Crook, R. J.; Hanlon, R. T. & Walters, E. T. (2013) „Squid have nociceptors that display widespread long-term sensitization and spontaneous activity after bodily injury”, The Journal of Neuroscience, 33, s. 10021-10026.

Dawkins, M. S. (2001) „Who needs consciousness?”, Animal Welfare, 10, s. 19-29.

Eisemann, C. H.; Jorgensen, W. K.; Merritt, D. J.; Rice, M. J.; Cribb, B. W.; Webb, P. D. & Zalucki, M. P. (1984) „Do insects feel pain? A biological view”, Experentia, 40, s. 164-167.

Elwood, R. W. (2011) „Pain and suffering in invertebrates?”, ILAR Journal, 52, s. 175-184.

Elwood, R. W. & Adams, L. (2015) “Electric shock causes physiological stress responses in shore crabs, consistent with prediction of pain”, Biology Letters, 11 (1) [ostatnia wizyta 13 listopada 2015].

Elwood, R. W. & Appel, M. (2009) „Pain experience in hermit crabs?”, Animal Behaviour, 77, s. 1243-1246.

Fiorito, G. (1986) „Is there ‘pain’ in invertebrates?”, Behavioural Processes, 12, s. 383-388.

Gentle, M. J. (1992) „Pain in birds”, Animal Welfare, 1, s. 235-247.

Gherardi, F. (2009) „Behavioural indicators of pain in crustacean decapods”, Annali dell´Istituto Superiore di Sanita, 45, s. 432-438.

Gibbons, M.; Sarlak, S. & Chittka, L. (2022) „Descending control of nociception in insects?”, Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 289 (1978) [ostatnia wizyta 22 lipca 2022].

Griffin, D. R. (1984) Animal thinking, Cambridge: Harvard University Press.

Griffin, D. R. (2001) Animal minds: Beyond cognition to consciousness, Chicago: Chicago University Press.

Harvey-Clark, C. (2011) „IACUC challenges in invertebrate research”, ILAR Journal, 52, s. 213-220.

Horvath, K.; Angeletti, D.; Nascetti, G. & Carere, C. (2013) „Invertebrate welfare: An overlooked issue”, Annali dell´Istituto superiore di sanità, 49, s. 9-17 [ostatnia wizyta 03 października 2013].

Huffard, C. L. (2013) „Cephalopod neurobiology: An introduction for biologists working in other model systems”, Invertebrate Neuroscience, 13, s. 11-8.

Knutsson, S. (2015a) The moral importance of small animals, praca magisterska, Gothenburg: University of Gothenburg [ostatnia wizyta 04 stycznia 2016].

Knutsson, S. (2015b) „How good or bad is the life of an insect”, Simon Knutsson, Sep. [ostatnia wizyta 04 stycznia 2016].

Leonard, G. H.; Bertness, M. D. & Yund, P. O. (1999) „Crab predation, waterborne cues, and inducible defenses in the blue mussel, Mytilus edulis”, Ecology, 75, s. 1-14.

Lozada, M.; Romano, A. & Maldonado, H. (1988) „Effect of morphine and naloxone on a defensive response of the crab Chasmagnathus granulatus”, Pharmacology, Biochemistry, and Behavior, 30, s. 635-640.

Magee, B.; Elwood, R. W. (2013) „Shock avoidance by discrimination learning in the shore crab (Carcinus maenas) is consistent with a key criterion for pain”, Journal of Experimental Biology, 216, s. 353-358 [ostatnia wizyta 25 grudnia 2015].

Maldonado, H. & Miralto, A. (1982) „Effect of morphine and naloxone on a defensive response of the mantis shrimp (Squilla mantis), Journal of Comparative Physiology, 147, s. 455-459.

Mather, J. A. & Anderson, R. C. (2007) „Ethics and invertebrates: A cephalopod perspective”, Diseases of Aquatic Organisms, 75, s. 119-129.

Mather, J. A. (2001) „Animal suffering: An invertebrate perspective”, Journal of Applied Animal Welfare Science, 4, s. 151-156.

Mather, J. A. (2008) „Cephalopod consciousness: Behavioral evidence”, Consciousness and Cognition, 17, s. 37-48.

Tomasik, B. (2016 [2015]) „The importance of insect suffering”, Essays on Reducing Suffering, Apr 25 [ostatnia wizyta 23 marca 2017].

Tomasik, B. (2018 [2016]) „Brain sizes and cognitive abilities of micrometazoans”, Essays on Reducing Suffering, 16 Jun [ostatnia wizyta 18 grudnia 2016].

Tomasik, B. (2019 [2013]) „Speculations on population dynamics of bug suffering”, Essays on Reducing Suffering, Jun 16 [ostatnia wizyta 18 marca 2017].

Tye, M. (2017) Tense bees and shell-shocked crabs: Are animals conscious?, New York: Oxford University Press.

Volpato, G. L. (2009) „Challenges in assessing fish welfare”, ILAR Journal, 50, s. 329-337.

Walters, E. T. & Moroz, L. L. (2009) „Molluscan memory of injury: Evolutionary insights into chronic pain and neurological disorders”, Brain, Behavior and Evolution, 74, s. 206-218 [ostatnia wizyta 22 września 2013].

Wilson, C. D.; Arnott, G. & Elwood, R. W. (2012) „Freshwater pearl mussels show plasticity of responses to different predation risks but also show consistent individual differences in responsiveness”, Behavioural Processes, 89, s. 299-303.

Zullo, L. & Hochner, B. (2011) „A new perspective on the organization of an invertebrate brain”, Communicative & integrative biology, 4, s. 26-29.

---

Notatki