Jak rozpoznać świadomość

Istnieją trzy ogólne kryteria pozwalające ustalić, czy dana istota jest sentientem, czyli czy jest zdolna do odczuwania. Aby to zrobić, należy wziąć pod uwagę (1) zachowanie, (2) czynniki ewolucyjne oraz (3) fizjologiczne.

Zachowanie

Gdy doświadczamy cierpienia lub przyjemności, zachowujemy się zwykle w określony sposób. Wykrzywiamy twarz, płaczemy, jęczymy… Tak samo jest w przypadku innych zdolnych do odczuwania istot, zarówno ludzi, jak i dużej liczby zwierząt. Zachowanie tego rodzaju wskazuje, że ci, którzy je przejawiają doświadczają czegoś pozytywnego lub negatywnego.¹

Istnieją ponadto pewne rodzaje zachowań, które pozwalają nam przypuszczać, że istota może mieć pozytywne lub negatywne doznania, a mianowicie takie, które pokazują, że istoty rozumieją szkodliwe i korzystne czynniki środowiska. Na przykład: zwierzę będzie unikać ognia po tym jak raz zostanie poparzone. To samo tyczy się pozytywnych doświadczeń, gdy na przykład wraca ono do miejsca w którym znalazło wcześniej pożywienie. Jednak te zachowania nie stanowią wystarczającego dowodu by twierdzić, że obserwowane istoty mogą doświadczać cierpienia lub przyjemności. Raczej jest to powód aby sądzić, że mogą mieć one w ogóle doświadczenia, a więc też posiadać świadomość. Należy jednak wziąć pod uwagę, że mogą istnieć istoty świadome lecz nieposiadające jakichkolwiek zdolności do uczenia się.

Są to przykłady określonych zachowań typowych dla wielu zwierząt pozaludzkich, które wykazują złożone zachowania nie tylko w sytuacjach w których wydaje się nam, że doświadczają one cierpienia lub przyjemności. Aby ustalić czy istota jest świadoma, należy przede wszystkim zwrócić uwagę na to jak zachowuje się zazwyczaj, a nie tylko w szczególnych przypadkach. Obserwując zachowanie zwierzęcia możemy dojść do wniosku, że jest ono zdolne do odczuwania, nawet jeśli nie okazuję ono oznak cierpienia lub przyjemności. Oto dlaczego.

Zwierzęta utrzymują się przy życiu (i przekazują swój materiał genetyczny potomstwu), gdy zachowują się w określony sposób. Stąd udaje się przetrwać tylko tym istotom, które unikają sytuacji zagrażających ich życiu i dążą do tego co im sprzyja. Kluczowe jest ich zachowanie. Świadomość daje posiadającym ją istotom wiele możliwości przetrwania i przekazania materiału genetycznego, bo to od niej zależy jak postępują. Odpowiada za to motywacja. Pozytywne i negatywne doświadczenia motywują istoty do różnych reakcji na to co je wywołuje. Tego typu reakcja nie mogła zostać zaprogramowana u istot, u których nie występuje motywacja wywodząca się ze zdolności do podejmowania świadomych wyborów.²

Tak więc, posiadanie świadomości wydaje się być najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem dlaczego zwierzęta działają w złożony sposób. Istnieje ogromna liczba zwierząt, których zachowanie jest bardzo złożone. Mogą one znaleźć się w różnorodnych sytuacjach i aby przetrwać, muszą zareagować w odpowiedni sposób. Elastyczność działania jaką należy wykazać się w takich sytuacjach trudno jest wyjaśnić nie odwołując się do świadomości.

Czynniki ewolucyjne

Podczas analizy zachowani należy mieć na uwadze ewolucję, ponieważ wyjaśnia, dlaczego w ogóle istnieją świadome istoty. Ich istnienie tłumaczy to, że świadomość zwiększa szanse na przetrwanie i tym samym na przekazanie własnych genów następnej generacji istot zdolnych do odczuwania.

Istnieją dwie drogi dojścia do wniosku, że to za sprawą ewolucji istota posiada lub nie posiada zdolności do doświadczania pozytywnych i negatywnych rzeczy. Pierwsza odnosi się do rodzaju środowiska w jakim żyje zwierzę i jego zdolności do działania w określony sposób. Jak pokazano powyżej, świadomość kształtuje się w procesie ewolucyjnym w związku ze zdolnością do działania w taki czy inny sposób.³

Stąd, jak wskazano, motywacja działa wtedy, gdy zachowanie istot jest bardzo elastyczne, tzn. złożone i dostosowane do okoliczności. Jeżeli przekazanie potomstwu własnych genów wymaga od zwierząt tylko prostych typów zachowań, to posiadanie zdolności do świadomego doświadczania świata jest im zbędne. W ich przypadku posiadanie świadomości byłoby marnotrawstwem energii, ponieważ wiąże się z nią znaczny koszt metaboliczny. Na utrzymanie swojej aktywności mózg ludzki zużywa do 20% całkowitej energii organizmu. Pewna ilość tej energii jest zużywana do wykonywania funkcji niezwiązanych z subiektywnymi doświadczeniami, ale znaczna część jest wykorzystywana do wytworzenia i utrzymywania świadomości. U innych zwierząt u których stosunek masy ciała do mózgu jest niższy niż u ludzi, ta ilość energii nie jest tak duża, ale mimo wszystko i tak znaczna. Jeśli zachowania niezbędne do przeżycia nie wymagałaby świadomości, jej istnienie niepotrzebnie zużywałoby energię, która mogłaby być użyta w innych przydatnych funkcjach.⁴ Tak może być w przypadku stworzeń pozbawionych zdolności do przemieszczania się jak rośliny lub grzyby.

Pokrewieństwo jest drugim sposobem w którym czynnik ewolucyjny pomaga w określeniu czy dana istota jest świadoma czy nie. Należy rozważyć przypadek gatunków, które są ze sobą bardzo blisko spokrewnione i których drogi niedawno rozeszły się w drzewie filogenetycznym. Mamy podstawy aby sądzić, że jeśli członkowie jednego z tych dwóch gatunków są świadomi, tak samo jest u członków drugiego (przykłady w artykule Jak istoty są świadome?).⁵

Fizjologia

Obecność centralnego układu nerwowego

Kryterium które powinno być czynnikiem decydującym w rozważaniach o tym czy istota posiada świadomość opiera się na fizjologii. To budowa ciała i jego funkcje umożliwiają istotom świadome doświadczanie świata. Aktualnie nie wiemy jak ten proces działa. Aby być sentientem, czyli posiadać zdolność do odczuwania, istota musi posiadać pewne struktury fizyczne, ale mamy tylko ogólne pojęcie o jakiego rodzaju struktury chodzi. Więcej o tym problemie można przeczytać w artykule Pojęcie świadomości.

Samo posiadanie systemu nerwowego nie jest wystarczającym warunkiem dla odczuwania, jeśli system nerwowy nie jest scentralizowany. Obecnie wiemy tylko tyle, że scentralizowany system nerwowy jest niezbędny dla powstania zdolności do odczuwania.

Złożoność centralnego układu nerwowego może być jednak bardzo różna. Najprostsze z tych układów składają się tylko ze zwojów nerwowych, które są zbudowane z kombinacji różnych nerwów. Mogą się one różnić złożonością, której mózg jest kulminacją. Oczywiście różnią się one znacznie także pod względem poziomu organizacji. Bardzo prosty mózg może być niewiele bardziej rozwinięty niż skomplikowany zwoje nerwowe.

Ponadto mogą występować znaczne różnice w stopniu centralizacji. Ośmiornice, na przykład, są mięczakami, które mają scentralizowany system nerwowy, który jest znacznie bardziej złożony niż u wielu kręgowców. Organizacja układów nerwowych ośmiornic i kręgowców jest bardzo różna, co wynika z różnic w ich historii ewolucyjnej. Niemniej jednak, złożoność zachowań wykazywanych przez ośmiornice prowadzi do wniosku, że są one istotami świadomymi. Z tego powodu wiemy, że zdolność odczuwania nie wymaga konfiguracji mózgu takiej jak nasza, jak u ssaków, czy nawet jak u kręgowców.⁶ W rzeczywistości sugeruje to, że sposób organizacji systemu nerwowego niezbędny do posiadania pozytywnych i negatywnych doświadczeń może być całkiem prosty. Taki sposób organizacji można by odkryć w strukturze , która wyewoluowała przed pojawieniem się strukturalnej złożoności obserwowanej w układzie nerwowym ośmiornicy czy ssaka. Prowadzi to do wniosku, że zwierząt zdolnych do świadomego doświadczenia jest w rzeczywistości bardzo dużo.

Kryteria fizjologiczne różne od struktury nerwowej

Struktura nerwowa jest kryterium niezbędnym do uznania istoty za świadomą, ale są jeszcze inne dodatkowe kryteria. Na ich podstawie nie bylibyśmy w stanie stwierdzić, że istota bez centralnego systemu nerwowego jest świadoma, ale dają one dodatkowy dowód na istnienie świadomości w przypadku istot posiadających centralny system nerwowy.

Jedno z tych kryteriów dotyczy liczby substancji chemicznych, które w wielu przypadkach działają jak środki przeciwbólowe. Szereg zwierząt o których możemy przypuszczać, że są świadome (w tym ludzie), wytwarza różne substancje, które mają na celu ulżenie cierpieniu w sytuacjach, w których nie jest to dla zwierzęcia użyteczne (np. gdy musimy uciekać przed kimś, kto nam zagraża). Jednakże duża liczba bezkręgowców z prostym, scentralizowanym układem nerwowym również wydziela te substancje. Wprawdzie funkcje tych substancji mogą być różne u tych organizmów, ale w oparciu o przesłanki ewolucyjne, uzasadnione jest myślenie, że mogą one pełnić tę samą rolę.⁷

Innym kryterium jest posiadanie receptorów, takich jak nocyceptory. Ich zadaniem jest przekazywanie informacji o uszkodzeniu tkanki do mózgu.⁸ Nocycepcja to wykrywanie szkodliwych lub potencjalnie szkodliwych bodźców czuciowych. Występuje, gdy tkanki organizmu są naruszone w sposób, który powoduje lub może powodować uszkodzenia. Uszkodzenia te są wykrywane w tkankach, a informacja o nich jest przekazywana za pomocą układu nerwowego. Jest to mechanizm, który pozwala nam odczuwać ból i inne fizyczne doznania (takie jak ciepło czy zimno).

Dlatego wydaje się uzasadnione, że badanie sensytywności można sprowadzić do badania nocycepcji. Byłoby to jednak błędem. Wynika to z faktu, że informacja, która jest odbierana i przekazywana przez mechanizmy nocycepcji nie jest odczuciem bólu. Aby istota faktycznie doświadczyła bólu, informacja ta musi zostać odebrana przez jej mózg w taki sposób, że jest on w stanie nie tylko ją przetworzyć, ale także przetworzyć ją tak, aby wywołać zakodowane przez niego doświadczenie. Obecnie nie wiadomo od czego zależy wywołanie tego doświadczenia przez mózg.

Przekazywanie informacji za pomocą nocycepcji nie jest wprawdzie równoznaczne z doświadczeniem cierpienia, ale u zwierząt takich jak człowiek jest warunkiem koniecznym. Co więcej, nocycepcja nie ma żadnej dodatkowej funkcji. Biorąc to pod uwagę gdy mamy do czynienia z istotą, która posiada scentralizowany system nerwowy o strukturze umożliwiającej odczuwanie nocycepcji, możemy bezpiecznie założyć, że jednostka ta posiada zdolność do cierpienia i odczuwania przyjemności (jest świadoma).

Jednak nawet jeśli możemy tak powiedzieć, pytanie o to, które istoty są zdolne do odczuwania nadal pozostaje bez odpowiedzi, ponieważ istnieje wiele jednostek, które są zdolne do przeżywania doświadczeń, ale nie posiadają nocyceptorów. Byłoby to możliwe w przypadku zwierząt posiadających bardzo proste przekaźniki bólu.

---

Polecana bibliografia

Allen, C. & Bekoff, M. (1997) Species of mind, Cambridge: MIT Press.

Allen, C. (1992) „Mental content and evolutionary explanation”, Biology and Philosophy, 7, s. 1-12.

Baars, B. J. (2001) „There are no known differences in brain mechanisms of consciousness between humans and other mammals”, Animal Welfare, 10, suppl. 1, s. 31-40.

Beshkar, M. (2008) „The presence of consciousness in the absence of the cerebral cortex”, Synapse, 62, s. 553-556.

Chandroo, K. P.; Yue, S. & Moccia, R. D. (2004) „An evaluation of current perspectives on consciousness and pain in fishes”, Fish and Fisheries, 5, s. 281-295.

Darwin, C. (1896 [1871]) The descent of man and selection in relation to sex, New York: D. Appleton and Co. [ostatnia wizyta 12 stycznia 2014].

Dawkins, M. S. (1993) Through our eyes only? The search for animal consciousness, New York: W. H. Freeman.

Dawkins, M. S. (2001) „Who needs consciousness?”, Animal Welfare, 10, suppl. 1, s. 19-29.

DeGrazia, D. (1996) Taking animals seriously: Mental life & moral status, Cambridge: Cambridge University Press.

Dretske, F. I. (1999) „Machines, plants and animals: the origins of agency”, Erkenntnis, 51, s. 19-31.

Edelman D. B. & Seth, A. K. (2009) „Animal consciousness: A synthetic approach”, Trends in Neuroscience, 9, s. 476-484.

Farah, M. J. (2008) „Neuroethics and the problem of other minds: implications of neuroscience for the moral status of brain-damaged patients and nonhuman animals”, Neuroethics, 1, s. 9-18.

Griffin, D. R. & Speck, G. B. (2004) „New evidence of animal consciousness”, Animal Cognition, 7, s. 5-18.

Jamieson, D. (1998) „Science, knowledge, and animals minds”, Proceedings of the Aristotelian Society, 98, s. 79-102.

Panksepp, J. (2004) Affective neuroscience: The foundations of human and animal emotions, New York: Oxford University Press.

Radner, D. & Radner, M. (1989) Animal consciousness, Buffalo: Prometheus.

Robinson, W. S. (1997) „Some nonhuman animals can have pains in a morally relevant sense”, Biology and Philosophy, 12, s. 51-71.

Sneddon, L. U. (2009) „Pain perception in fish: Indicators and endpoints”, ILAR Journal, 50, s. 338-342 [ostatnia wizyta 30 grudnia 2020].

---

Notatki